اگر کمی به آیات و روایات توجه کنیم ، خواهیم دید که راه های بسیار خوبی برای رسیدن به خوبی ها فراهم می باشد که برای رسیدن به آنان ، تنها نیازمند اراده و سعه صدر می باشیم . یکی از این باب ها خواند نماز شب است که در آیات قرآن کریم ( آیه 16 سوره سجده ) و  روایات به آن اشاره و تأکید شده است .

*نامهاى سوره‏ سجده

نام این سوره در بعضى از روایات و در لسان مشهور مفسران ؛ ” سوره سجده ” یا ” الم سجده ” است ، و گاه براى مشخص ساختن آن از سوره حم سجده آن را به نام ” سجده لقمان” مى‏خوانند ، چرا كه بعد از سوره لقمان قرار گرفته است ، در بعضى از روایات نیز از آن به ” الم تنزیل ” یاد شده است .

فخر رازى و  آلوسى نیز نام سوره ” مضاجع ” را از جمله نامهاى آن ذكر كرده‏اند (به تناسب آیه 16 این سوره « تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ … » ).

* شب زنده داران !

« تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ؛ پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى‏شود (و بپا مى‏خیزند و رو به درگاه خدا مى آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى‏خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم انفاق مى‏كنند ! » (سجده 16)

در تفسیر جمله ؛” تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ” (شبانگاه ، پهلوهاى آنها از بستر دور مى‏شود) دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده :

تفسیرى به نماز ” عشاء” و اشاره به اینكه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمى‏روند مبادا خواب آنها را بگیرد ، و نماز عشایشان از دست برود . (زیرا در آن زمان معمول بوده كه در آغاز شب به استراحت مى‏پرداختند و نماز مغرب و عشاء را- طبق دستور استحباب جدایى میان نمازهاى پنجگانه- از هم جدا مى‏كردند و هر كدام را در وقت فضیلت خود بجا مى‏آورند) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مى‏خوابیدند ممكن بود براى نماز عشا بیدار نشوند.   

این تفسیر را ” ابن عباس” طبق نقل در المنثور از  پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله )  نقل كرده ، و در” امالى” شیخ نیز از  امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده است . ( در المنثور و امالى شیخ طبق تفسیر المیزان ، جلد 16 ، صفحه 283)

اما در بیشتر روایات و كلمات مفسران ، به برخاستن از بستر و براى اداء نماز شب تفسیر شده است .

در روایتى از امام باقر (ع) چنین مى‏خوانیم كه به یكى از یارانش فرمود : « أ لا اخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى كنم ؟ »

راوى عرض كرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود : « اما اصله الصلاة، و فرعه الزكاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشه‏اش نماز است و شاخه‏اش زكات ، و قله مرتفعش جهاد است .»

سپس افزود: آیا می خواهى تمام ابواب خیر را به تو معرفى كنم ؟ راوى مى‏گوید: بفرمائید فدایت شوم .

امام فرمود : « الصوم جنة، و الصدقة تذهب بالخطیئة، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذكر اللَّه، ثم قرأ ” تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ” ؛ روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو كننده گناه است ، و بر خاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا مى‏اندازد ، سپس آیه ” تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ ” را تلاوت فرمود .» (اصول كافى ، جلد 2  ، باب دعائم الاسلام ، حدیث 15 ، صفحه 20)

در روایتى از امام باقر (ع) چنین مى‏خوانیم كه به یكى از یارانش فرمود: « أ لا اخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه :آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفى كنم ؟» راوى عرض كرد بفرمائید: فدایت شوم. فرمود: « اما اصله الصلاة، و فرعه الزكاة، و ذروة سنامه الجهاد : ریشه‏اش نماز است و شاخه‏اش زكات ، و قله مرتفعش جهاد است»

در تفسیر” مجمع البیان"  از” معاذ بن جبل” چنین نقل شده كه در غزوه ” تبوك” در خدمت رسول خدا (ص) بودم ، گرما همه را سخت ناراحت كرده بود و هر كس به گوشه‏اى پناه مى‏برد ، ناگهان دیدم كه پیامبر (ص) از همه به من نزدیكتر است ، خدمتش رفتم عرض كردم: اى رسول خدا (ص) ! عملى به من بیاموز كه مرا وارد بهشت كند ، و از آتش دوزخ دور سازد .

فرمود : سؤال بزرگى كردى ، اما پاسخ آن براى كسى كه خدا بر او آسان كرده است مشكل نیست . سپس افزود : ” تعبد اللَّه و لا تشرك به شیئا و تقیم الصلاة المكتوبة و تؤدى الزكاة المفروضة و تصوم شهر رمضان : خدا را پرستش كن و چیزى را شریك او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زكات واجب- حق مستمندان- را اداء كن و ماه رمضان را روزه بگیر".

بعد فرمود: و آیا می خواهى از ابواب خیرات به تو خبر مى‏دهم ؟ عرض كردم : اى پیامبر بفرمائید . فرمود : « الصوم جنة من النار و الصدقه تكفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه اللَّه ثم قرأ هذه الایه تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ : روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا كفاره گناهان است ، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا . سپس آیه” تتجافى جنوبهم” را قرائت فرمود” » . (مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث و تفسیر نور الثقلین ، جلد 4 ، صفحه 229)

گر چه هیچ مانعى ندارد كه آیه مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب ، ولى دقت در مفهوم” تتجافى” معنى دوم را بیشتر در ذهن منعكس مى‏كند ، زیرا ظاهر جمله این است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى‏شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .

گر چه در باره اهمیت این نماز پر بركت همان چند روایت فوق كافى به نظر مى‏رسد ، ولى این نكته قابل ذكر است كه در روایات اسلامى آن قدر اهمیت‏ به این عبادت داده شده است كه در باره كمتر عبادتى چنین سخن گفته شده است .

دوستان حق، و رهروان راه فضیلت به این عبادت بى ریا كه قلب را روشنایى و دل را نور و صفا مى‏بخشد همواره اهمیت بسیار مى‏دادند .

استفاده از فرصت های داده شده!

ممكن است بعضى همیشه توفیق بهره‏گیرى از این عبادت پر بركت را نداشته باشند ، ولى چه مانعى دارد كه در بعضى از شبها كه این توفیق حاصل است بهره گیرند و در آن هنگام كه خاموشى همه جا را فرا گرفته ، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، كودكان در خواب ، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، برخیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند .

پیام‏های آیه:

1ـ سحر خیزى و دل كندن از رختخواب ، یكى دیگر از نشانه‏هاى مؤمنان است : « تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ » …

2ـ عبادت‏هایى كه با نوعى ریاضت و خفا همراه باشد، ارزش بیشترى دارد: «تَتَجافى‏»

3ـ مؤمن ، نه مأیوس است، نه مغرور، هم بیم دارد، هم امید: «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً»

4ـ تواضع ، سحرخیزى و انفاق ، خصلت دائمى مؤمنان است : «لا یَسْتَكْبِرُونَ …یَدْعُونَ …یُنْفِقُونَ» (همه با صیغه‏ى مضارع آمده است.)                   

5ـ رابطه‏ى شبانه با خداوند ، باید با رسیدگى به محرومان همراه باشد : « یَدْعُونَ … یُنْفِقُونَ»

6ـ مورد انفاق ، تنها مال نیست ، بلكه شامل علم و آبرو و دیگر سرمایه‏هاى انسان نیز مى‏شود : « مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ »

نتیجه گیری:

گر چه هیچ مانعى ندارد كه آیه ی  16 سوره سجده ، مفهوم وسیعى داشته باشد ، هم بیدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود ، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب، ولى دقت در مفهوم “تتجافى” معنى دوم را بیشتر در ذهن منعكس مى‏كند، زیرا ظاهر جمله این است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى‏شود و این مناسب قیام در آخر شب براى انجام نماز است .

آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان